ANAYASA HUKUKU DERSLERİ-17
KİTAP HAKKINDA III
BAŞLICA KISALTMALAR VII
1. BÖLÜM
GENEL GİRİŞ: ANAYASA VE HUKUKU
I.- ANAYASALARIN ORTAYA ÇIKIŞI VE EVRİMİ 2
A) ANAYASACILIK HAREKETLERİ 2
1.- Anayasacılığın ilk yüzyılı 3
2.- Yirminci yüzyıl anayasacılığı 7
3.- Çok düzeyli ve çevresel anayasacılık çağı 9
B) ANAYASAL AYRIMLAR 12
1.- Maddî anlamda ve şeklî anlamda anayasa 12
2.- Sert (katı) anayasa ve esnek anayasa 12
3.- Yazılı anayasa ve kodifiye edilmemiş anayasa 13
4.- Üniter devlet ve federal devlet anayasaları 15
5.- Çerçeve anayasa ve düzenleyici anayasa 15
C) HUKUK DEVLETİ 17
1.- Hukuk devleti ve anayasa: paralel evrim süreci 18
2.- Biçim ve düzenek olarak hukuk devleti 20
3.- Maddi ve içerik olarak hukuk devleti 22
II.- ANAYASALARIN YAPIMI VE DEĞİŞTİRİLMESİ 25
A) ANAYASA YAPIMI: KURUCU İKTİDAR 26
1.- Kopma dönemi ve anayasal düzenin devamlılığı 27
2.- Otoriter ve demokratik usuller 28
3.- Yapım usulleri ve anayasal demokrasi 33
B) ANAYASANIN DEĞİŞTİRİLMESİ: TÜREV (TALİ) KURUCU İKTİDAR 33
1.- Usul kuralları: teklif-kabul-onama 34
2.- Ortam ve koşullara ilişkin kayıtlamalar 38
3.- Maddi ve içerikle ilgili kayıtlamalar 40
C) KURUCU İKTİDAR VE ULUSLARARASI HUKUK 45
1.- Kurucu erk ve uluslararası kuruluşlar 45
2.- Uluslararası hukuk ve anayasal içerik 46
3.- Karşılaştırmalı anayasa hukuku ve sınıraşan anayasacılık 47
III.- ANAYASANIN ÜSTÜNLÜĞÜ VE YORUMU 48
A) ÜSTÜN NORM OLARAK ANAYASA 48
1.- Program anayasa ve normatif anayasa ayrımı 48
2.- Kurallar kademelenmesi ve enüst norm 50
3.- Hukuk dallarının anayasalaşması 51
B) ANAYASA HUKUKUNDA YORUM VE YÖNTEM 54
1.- Yorum ilkeleri 54
2.- Klasik yorum yöntemleri 56
3.- Anayasa hukuku ve siyaset bilimi 57
C) ANAYASA HUKUKU KONULARINDA GENİŞLEME 59
1.- Kurumsal anayasa hukuku 60
2- Özgürlükler anayasa hukuku 61
3.- Çevresel/ülkesel anayasa hukuku 61
4.- Anayasa adaleti: anayasanın güvencesi. 61
2. BÖLÜM
DEVLET VE SİYASAL İKTİDAR
I.- DEVLET: HUKUKÎ TANIM ÖĞELERİ 63
A) ÜLKE: YERYÜZÜ PARÇASI (TOPRAK/MEMLEKET) 64
1.- Ülke sınırlarının belirliliği ve sürekliliği ilkesi 64
2.- Egemenlik yetki alanı ve sınırları 68
B) İNSAN TOPLULUĞU (NÜFUS) 72
1.- Halk (ahâli) ve ulus (millet) 72
2.- Ulus-devlet 74
3.- Çokuluslu devlet 76
C) HUKUKÎ VE SİYASAL ÖRGÜTLENME DEVLET 77
II.- SİYASAL İKTİDAR VE DEVLET 79
A) İKTİDAR OLGUSU VE DEVLET İKTİDARI 79
1.- Genel olarak iktidar 79
2.- Evrimi bakımından devlet iktidarı 80
3.- Zaman ve mekân ilişkisi yönünden devlet iktidarı 81
B) DEVLET İKTİDARININ AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ 82
1.- Meşruluk: kavram ve kaynaklar 82
2.- Süreklilik: iktidarın kurumsallaşması 85
3.- Egemenlik (hakimiyet): yetki tekeli ve sınırları 86
C) EGEMENLİK ANLAYIŞININ EVRİMİ 86
1.- Teokratik (ilahi) anlayıştan demokratik
egemenliğe 86
2.- Asli ve üstün iktidar olarak egemenlik 87
3.- Egemenlik kavramının evrimi ve sınırları 88
III.- SİYASAL ÖĞRETİLERE GÖRE DEVLET 93
A) SİYASAL KAVRAM TANIMLARI 93
1.- Siyasal öğreti 94
2.- Siyasal rejim 94
3.- Siyasal sistem 95
B) BAŞLICA DEVLET ANLAYIŞLARI 96
1.- Liberal devlet 96
2.- Sosyalist devlet 99
3.- Faşist devlet 101
C) KURAM VE UYGULAMA AYRIŞMASI 102
1.- İktidar sorunu ve proletarya diktatörlüğü 102
2.- Refah devleti ve sosyal devlet 104
3.- Dijitalleşme ve e-devlet 107
3. BÖLÜM
ERKLER (İKTİDARLAR) AYRILIĞI (YÖNETİM BİÇİMLERİ VE DEVLET BİÇİMLERİ)
I.- DEVLETİN İŞLEVLERİ: YASAMA/YÜRÜTME/YARGI 112
A) YASAMA (TEŞRİ) 112
1.- Yasamanın yapısı: tek meclis ve çift meclis 112
a) Tek veya çift meclis: gereklilik mi, tercih mi? 112
b) Meclislerin oluşumu, görev süresi ve sona ermesi 113
c) İkinci meclis üzerine tartışmalar 114
2.- Yasama işlevi ve işlemleri 118
a) Çalışma tarzı ve işleyişi 118
b) Yasamanın işlevleri 120
c) Yasama işlemleri: Kanun ve kararlar 122
3.- Yasama: temsil görevi ve temsilci statüsü 125
B) YÜRÜTME (İCRA) 127
1.- Yürütmenin yapısı: tekçi ve çift kanatlı 128
2.- Yürütmenin işlemleri ve düzenleyici normlar 130
3.- Olağanüstü yönetim usulleri 132
C) YARGI (KAZA) 134
1.- Yargı bağımsızlığı 134
2.- Yargı düzenleri: tekli veya ikili düzen 135
3.- Yargı ve demokrasi 136
II.- YATAY ERKLER AYRILIĞI: YÖNETİM BİÇİMLERİ (SİYASAL REJİMLER/HÜKÜMET SİSTEMLERİ) 137
A) KURAMSAL TEMELLER VE FARKLI UYGULAMALAR 137
1.- Erkler ayrılığının tanım öğeleri 137
2.- Yatay erkler ayrılığı 140
3.- Başlıca demokratik yönetimlerin tanım öğeleri 141
B) PARLAMENTER REJİM 146
1.- Parlamenter rejimin temel düzenekleri 147
2.- Klasik ve rasyonelleştirilmiş parlamenterizm 150
3.- Parlamenter rejim coğrafyası ve Türkiye 151
C) BAŞKANLIK REJİMİ 156
1.- Başkan ve Kongre’nin karşılıklı etki araçları 156
2.- Uygulamada başkanlık rejimi 158
3.- Başkancı rejimler ve Türkiye 160
III.- DÜŞEY ERKLER AYRILIĞI: DEVLET BİÇİMLERİ 165
A) ÜNİTER (TEKİL/TEK YAPILI) DEVLET 165
1.- Merkeziyetçi üniter devlet 166
2.- Adem-i merkeziyetçi üniter devlet 167
3.- Yetki genişliği ve adem-i merkeziyet birlikteliği 168
B) BÖLGESEL/BÖLGELİ DEVLET 171
1.- Bölgesel yasama yetkisi 172
2.- Bölgesel özerklik alanı 172
3.- Devletin birlik güvencesi: Anayasa Mahkemesi 175
C) FEDERAL DEVLET 175
1.- Federal devletin örgütlenmesi 176
2.- Federalizmin oluşumu: ayrışma ve birleşme 179
3.- Devlet birlikleri, konfederasyon ve Avrupa Birliği 181
4. BÖLÜM
DEMOKRASİ
I.- DEMOKRASİ KURAMLARI VE EVRİMİ 187
A) MONARŞİ, CUMHURİYET VE DEMOKRASİ 187
1.- Monarşi (monos arkhein) 188
2.- Cumhuriyet (res publica) 189
3.- Demokrasi (demoskratos) 190
B) İKİ DEMOKRATİK EGEMENLİK ANLAYIŞI 191
1.- Halk egemenliği 191
2.- Ulus (millet) egemenliği 193
3.- Anayasalarda egemenlik 195
C) TEMSİLİ, YARI VE DOĞRUDAN DEMOKRASİ 196
1.- Temsilî hükümet ve evrimi 197
2.- Yarı-doğrudan demokrasi 200
3.- Doğrudan demokrasi üzerine 205
II.- SEÇİMLER VE SİYASAL PARTİLER 206
A) SEÇİMLER 207
1.- Seçimin temel kavramları 207
2.- Seçim sistemleri 212
3.- Seçimlerin denetimi: kurul mu, mahkeme mi? 215
B) SİYASAL PARTİLER 216
1.- Parti sistemleri 217
2.- Parti örgütleri 218
3.- Partiler hukuku 219
C) PARTİLER VE SEÇİMLER ARASINDA İLİŞKİLER 220
III.- ÇOĞUNLUKÇU VE ÇOĞULCU DEMOKRASİ 222
A) ERKLER AYRILIĞI ÖLÇÜTÜNÜN YETERSİZLİĞİ VE ALT SİSTEMLER 222
B) ANAYASAL DENGE VE DENETİM DÜZENEKLERİ 225
1.- Erkler ayrılığı düzlemi 226
2.- Merkez - çevre (yerel) ilişkileri 227
3.- Devlet - toplum ilişkileri ve uluslararası toplum 227
C) SİYASAL İKTİDARIN ELDEĞİŞTİRME GÜVENCELERİ 228
1.- Siyasal iktidarın eldeğiştirme koşulları 228
2.- Demokratik görünümlü yönetimler: seçimlerin araçsallaştırılması 230
3.- Diktatörlük ve “seçimle gelen krallar” 231
5. BÖLÜM
ÖZGÜRLÜKLER ANAYASA HUKUKU
I.- HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN KAYNAKLARI 235
A) TEMEL KAVRAMLAR 235
1.- Hak ve özgürlük (hürriyet) 236
2.- Eşitlik (müsavat) 237
3.- Haysiyet (onur) 238
B) ÖZGÜRLÜK VE HAKLARIN İTİCİ GÜÇLERİ 240
1.- Fikri (düşünsel), toplumsal ve hukuki temeller 240
2.- Hak ve özgürlüklerin evrimi 243
3.- Devletin hak ve özgürlük yükümlülükleri 246
C) HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN HUKUKÎ KAYNAKLARI 247
1.- Anayasalar 247
2.- Anayasal değerde kaynaklar 253
3.-Uluslararası belgeler ve yargı mercileri 255
II. HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN DÜZENLENMESİ 257
A) HAK VE ÖZGÜRLÜKLER YELPAZESİ VE AYRIMLAR 257
1.- İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (İHEB) 257
2.- Statü ve kuşaklara göre ayrımlar 258
3.- Hak ve özgürlük öznelerine göre ayrımlar 261
B) BAŞLICA HAK VE ÖZGÜRLÜKLER 262
1.- Kişi özgürlükleri ve toplu özgürlükler 263
a) Dokunulmaz haklar ve yaşam hakkı 263
b) Kişi güvenliği ve özgürlükleri 264
c) Düşünce ve inanç özgürlükleri 266
d) Toplu (kolektif) özgürlükler 269
2.- Sosyal ve mesleki ilişkilere göre hak ve özgürlükler 271
a) İktisadi haklar 271
b) Sosyal haklar 272
c) Kültürel haklar 274
3.- Siyasal haklar ve özgürlükler 276
C) HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN YORUMU 278
1.- Yorum Yöntemlerinin Özgürlüklere Uygulanması 279
2.- Anayasa iç yorum: içerik ve sistematik 280
a) Özgürlük ve haklarda geçişler 282
b) Bölümler arası ilişki bakımından 283
c) “Genel hükümler” ve “genel esaslar” bağlamında 284
3.- Uluslararası belgeler ışığında yorum 285
a) Yasa - uluslararası belge 286
b) Anayasa - İnsan hakları sözleşmesi 286
c) Anayasa - uluslararası hukuk 286
III.- HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN GÜVENCE SİSTEMİ 287
A) DÜZENLEME VE SINIRLAMA İLKE VE ÖLÇÜTLERİ 287
1.- Düzenleme ilkeleri 288
2.- Sınırlama neden ve ölçütleri 289
3.- Olağanüstü yönetimler ve geçici önlemler 293
B) ULUSAL GÜVENCE SİSTEMİ 296
1.- Koruyucu kurallar ve güvence ölçütleri 296
2.- Özerk ve uzman kurumların işlevi 299
3.- Usule ilişkin haklar 301
C) ULUSLARARASI GÜVENCE SİSTEMİ 302
1.- Hak ve özgürlük belgeleri 303
2.- İdari ve siyasal nitelikte koruma düzenekleri 304
3.- Yargısal koruma: İnsan Hakları Avrupa
Mahkemesi 306
6. BÖLÜM
ÇEVRESEL ANAYASA HUKUKU
I.- ULUSLARARASI HUKUKUN ANAYASA HUKUKUNA ETKİSİ 312
A) ÇEVREDEN İKLİME BİRLEŞMİŞ MİLLETLER 312
1.- Birleşmiş Milletler ve ülkeler 312
2.- İklim değişikliği sözleşmeleri 314
3.- Uluslararası hukuk ve ulusal hukuk 316
B) ÜLKESEL DÜZENLEMELER VE ÇEVRE KORUMASI 319
1.- Anayasalarda ülke ve çevre 320
2.- Koruma ödev ve/veya yükümlülüğü 323
3.- Devletin örgütlenme biçimi ve çevresel yetkiler 324
C) MADDİ VE USULE İLİŞKİN HAKLAR 326
1.- Çevre haklarından doğa haklarına 326
2.- Usule ilişkin haklar 328
3.- Çevre ve demokrasi 330
II.- ÇEVRESEL ANAYASA HUKUKUNUN OLUŞUMU 332
A) KAVŞAK HUKUK DİSİPLİNİ 332
1. Çevre ve Anayasa : etkileşim ve karşılıklı katkılar 333
2.- Erkler ayrılığı ve çevresel adalet 336
3.- Etkililik ölçütleri ve geriye götürülemezlik ilkesi 338
B) ÇEVRESEL ANAYASA HUKUKU : PARADİGMA
DEĞİŞİKLİĞİ Mİ ? 340
C) TÜRKİYE: "ANAYASA'NIN EKOSİSTEM AÇISINDAN OKUNMASI” 344
III.- DEVLET EGEMENLİĞİNİN SINIRLARI: AFETLER VE SALGIN HASTALIKLAR (PANDEMİ) 355
A) AFETLER VE HUKUKU 356
1.- Bütünleşik Yönetim: öncesi/sırası/sonrası 356
2.- Uluslararası Sözleşmeler 358
3.- Anayasal çerçeve ve yasal düzenleme gereği 360
B) COVİD-19 VE SALGIN HASTALIKLARDA (PANDEMİLERDE) SÜREKLİLİK 363
C) SINIRAŞAN ANAYASACILIK VE DÜNYA ANAYASACILIĞI ÜZERİNDE YENİDEN DÜŞÜNMEK 368
1.- Sınıraşan anayasacılık 369
2.-Uluslararası insancıl hukuk ve ekolojik müdahale 370
3.- Anayasa hukukuna içkin bir dal 372
7. BÖLÜM
ANAYASA ADALETİ: İKTİDARIN DENETİMİ
I. ANAYASA YARGISI 375
A) ANAYASAL YARGI MODELLERİ 376
1.- ABD: Yüksek Mahkeme Modeli 376
2.- Avrupa Modeli: Anayasa Mahkemesi 379
3.- Anayasa yargısının işlevi 382
B) YAPILANMA/ YETKİ ALANI VE USUL İLKELERİ 383
1.- Anayasa yargıçları: nitelik ve seçim 383
2.- Yapılanma: Tek daire/Çift Daire/Bölüm 388
3.- Usul farklı, gerekçe ortak 389
C) ANAYASA UYUŞMAZLIĞI 393
1.- Kurumlar uyuşmazlığı 393
2.- Demokratik düzeneklerin denetimi 396
3.- Normlar uyuşmazlığı üzerinde denetimi 400
4.- Yasama kararlarının denetimi 401
5.- Yargı kararları üzerinde denetimi veya hak ihlali denetimi: anayasa şikâyeti 401
II.- ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİ 402
A) DENETİMİN KONUSU VE ÖLÇÜ NORMLAR 402
1.- Yasalar, Anayasalar ve uluslararası sözleşmeler 403
2.- Ölçü normlar: Anayasa ve uluslararası sözleşmeler 408
3.- Yasamanın hareketsizliği (ihmal) 413
B) ANAYASA DAVASI 414
1.- İptal davası (soyut/in abstracto) ile denetim 414
2.- İtiraz yolu ile (somut/in concreto) denetim 416
a) Önsorun 416
b) Bekletici sorun 417
c) Anayasa mahkemesi kararı ve sonuçları 418
3.- Anayasa şikâyeti (bireylerin başvurusu) üzerine denetim 420
a) Anayasa şikâyeti veya bireysel başvuru 420
b) İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi ve Anayasa Mahkemeleri 423
c) İHAM kararlarının Anayasa Mahkemelerine etkisi 426
C) DENETİMİN ZAMANI 430
1.- Yürürlüğe girmeden önce (a priori) denetim 430
2.- Yürürlüğe girdikten sonra (a posteriori) denetim 431
3.- Önceden ve sonradan denetim birlikteliği 432
III.- UYGUNLUK DENETİMİNİN KAPSAM VE ETKİLERİ 435
A) BİÇİM VE ESAS DENETİMİ 435
1.- Biçim yönünden 435
2.- Yetki bakımından 436
3.- Esas bakımından 437
B) KARAR TEKNİK VE TÜRLERİ 438
1.- “Basit” kararlar 439
2.- “Yorumlayıcı” kararlar ve gerekçelendirme 440
a) Yorum kayıtlarının anlamı 440
b) İki tipik örnek: Belçika ve İspanya 442
c) Yorum kayıtlarının gerekçesi 444
3.- Yasama organına çağrı kararları 445
C) KARARLARIN ETKİ VE SONUÇLARI 447
1.- Kararların kesin ve bağlayıcı özelliği 447
2.- Kararların zaman yönünden etkisi 449
3.- Askıya alma/yürürlüğü durdurma/geçici tedbir 452
DİZİN 457
KAYNAKÇA 469